Scopolamine

Scopolamine is een geneesmiddel dat wordt gebruikt bij de behandeling van reisziekte en in de oogheelkunde als diagnostisch middel. Chemisch gezien is scopolamine een zogenaamde tropaanalkaloïde die van nature voorkomt in sommige planten van de nachtschadefamilie(lat. Solanaceae). Hiertoe behoren vooralbelladonna (Atropa belladonna), henbane(Hyoscamus niger), datura(Datura stramonium) en het geslacht engelentrompet(Burgmansia). In de farmacologie wordt de stof geclassificeerd als anticholinergicum.

Scopolamine is alleen op recept verkrijgbaar.

Indicaties en gebruik

Scopolamine wordt over het algemeen therapeutisch gebruikt voor de behandeling van postoperatieve misselijkheid en reisziekte. In het eerste geval wordt het toegediend in de vorm van een transdermale pleister. Het wordt ook vaak gebruikt in de oogheelkunde. Hier wordt het gebruikt om de pupillen te verwijden om het brekingsvermogen van het oog te onderzoeken.

Daarnaast kan scopolamine worden gebruikt in de palliatieve geneeskunde om het zogenaamde doodsreutel te verlichten, dat vaak optreedt in de laatste levensuren van ernstig zieken. Het wordt onderhuids of als transdermale pleister toegediend. Hoewel scopolamine in de meeste landen nog niet is goedgekeurd voor dit gebruik, wordt er intensief onderzoek naar gedaan. Er zijn al enkele onderzoeken die wijzen op werkzaamheid op dit gebied, wat mogelijk kan leiden tot toekomstige goedkeuring.

Geschiedenis

In de oudheid en de middeleeuwen werden brouwsels en preparaten van planten gebruikt waarvan nu bekend is dat ze scopolamine bevatten. Toch werd er waarschijnlijk geen wijdverbreid gebruik gemaakt van pijnstillende middelen, waarschijnlijk vanwege de bijwerkingen en onvoorspelbare dosis-responsrelaties. Het woord "scopolamine" is afgeleid van "Scopolia carniolica", een nachtschade plant zo genoemd door Carl von Linné ter ere van de vermoedelijke ontdekker, J. A. Scopoli. Hoewel scopolamine voor het eerst volledig werd gesynthetiseerd in 1959, is de synthese nog steeds minder efficiënt dan de extractie van scopolamine uit planten.

Farmacologie en werkingsmechanisme

Acetylcholine (ACh) is een neurotransmitter die signalen doorgeeft via G-proteïne gekoppelde muscarine receptoren (mAChR's). Deze receptoren, die aanwezig zijn in het centrale zenuwstelsel (CZS) en in de periferie, reguleren verschillende fysiologische processen zoals gladde spiercontractie, kliersecretie, hartslag en neurologische processen zoals leren en geheugen. Muscarine receptoren kunnen worden onderverdeeld in vijf subtypes (M1-M5) en worden op verschillende niveaus in de hersenen aangetroffen. Daarnaast worden M2-receptoren gevonden in het hart en M3-receptoren in gladde spieren. Dit receptorsysteem is ook gedeeltelijk betrokken bij het ontstaan van misselijkheid en de drang om over te geven.

Scopolamine werkt als een niet-selectieve competitieve remmer van M1-M5 mAChR's, met een veel zwakkere remming van M5. Als anticholinergicum heeft scopolamine een zeer smal therapeutisch bereik en daardoor sterk dosisafhankelijke therapeutische en bijwerkingen. Een voordeel van scopolamine ten opzichte van andere anticholinergica (zoals atropine) is de goede penetratie van de bloed-hersenbarrière. Daarom is het zeer geschikt voor de behandeling van misselijkheid en reisziekte. Bij toediening aan de ogen remt het de muscarinereceptoren in de ciliaire spieren en verwijdt het dus de pupillen (mydriasis). Vanwege de extreem lange halfwaardetijd is scopolamine nu echter pas tweede keus voor gebruik in de oogheelkunde.

Farmacokinetiek

De farmacokinetiek van scopolamine is sterk afhankelijk van de toedieningsweg. Orale toediening van 0,5 mg scopolamine aan gezonde vrijwilligers resulteert in een absolute biologische beschikbaarheid van slechts 13%. Vanwege de dosisafhankelijke bijwerkingen van orale toediening werd een transdermale patchformulering ontwikkeld om therapeutische plasmaconcentraties over een langere periode te bereiken en bijwerkingen te minimaliseren. Na het aanbrengen van de patch is scopolamine binnen vier uur detecteerbaar in het bloed en bereikt het piekconcentraties binnen 24 uur. Daarbij is de gemiddelde geneesmiddelafgifte ongeveer 1,0 mg/72 uur.

Het verdelingsvolume van scopolamine is niet precies bekend. Bij ratten vertoont scopolamine een relatief lage plasma-eiwitbinding van 30 ± 10 %. De exacte waarden bij mensen zijn niet bekend. Er is weinig bekend over het metabolisme van scopolamine bij mensen. In dierstudies zijn talrijke metabolieten gedetecteerd. In het algemeen wordt scopolamine voornamelijk in de lever gemetaboliseerd en de primaire metabolieten zijn verschillende glucuronide- en sulfideconjugaten. Na orale toediening wordt ongeveer 2,6% van de onveranderde scopolamine uitgescheiden in de urine. Na transdermale toepassing is deze waarde ongeveer 10%. De halfwaardetijd van scopolamine varieert afhankelijk van de toedieningsvorm. Voor intraveneuze, orale en intramusculaire toediening is de halfwaardetijd ongeveer 70 minuten. Bij subcutane toediening is de halfwaardetijd ongeveer 213 minuten. Na verwijdering van de transdermale pleister neemt de plasmaconcentratie van scopolamine log-lineair af met een halfwaardetijd van ongeveer 9,5 uur.

Interacties met geneesmiddelen

Gelijktijdig gebruik van scopolamine en H2-receptorblokkers kan leiden tot een verhoogde remming van de maagzuursecretie.

Als belladonnapreparaten, antihistaminica, tricyclische antidepressiva (zoals amitriptyline en imipramine), amantadine of kinidine tegelijkertijd worden ingenomen, bestaat de mogelijkheid van een verhoogd anticholinerge effect. In dit geval moet de dosering van deze geneesmiddelen dienovereenkomstig worden aangepast.

Het wordt niet aanbevolen om scopolamine samen met andere medicijnen tegen ziekte te gebruiken.

Het gebruik van alcohol moet worden vermeden tijdens het gebruik van scopolamine.

Contra-indicaties

Scopolamine mag niet worden ingenomen/gebruikt als:

• Er sprake is van allergie voor de stof
• Er sprake is van glaucoom (groene ster)

Bijwerkingen

Zeer vaak voorkomende bijwerkingen:

• Droge mond
• Duizeligheid
• Wazig zicht
• Irritatie van de oogleden
• Huidirritatie

Zeldzame en zeer zeldzame bijwerkingen

• Moeite met plassen
• Verminderd concentratievermogen en geheugen
• Huiduitslag

Zwangerschap en borstvoeding

Tijdens de zwangerschap mag scopolamine worden gebruikt indien strikt noodzakelijk.

Bij eenmalig gebruik van scopolamine lijkt het geven van borstvoeding aanvaardbaar te zijn met zorgvuldige observatie van het kind op anticholinerge symptomen.