Encefalitis (ontsteking van de hersenen)

Encephalitis is een ontsteking van de hersenen. In de meeste gevallen wordt het veroorzaakt door een virale infectie. Als niet alleen de hersenen zelf, maar ook de hersenvliezen zijn aangetast, spreekt men van meningo-encefalitis.

Er is ook een mogelijkheid van niet-infectieuze ontsteking van de hersenen, zoals niet-febriele acute gedissemineerde encefalomyelitis (ADEM). Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt door een foutieve reactie van het immuunsysteem van het lichaam. Hersenontstekingen moeten onderscheiden worden van zuivere meningitis.

Encephalitis wordt meestal veroorzaakt door een virale infectie. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee vormen:

• In de primaire vorm veroorzaken de virussen direct de ontsteking van de hersenen.
• Bij de parainfectieuze vorm loopt het eigen immuunsysteem van het lichaam uit de hand en valt het de hersenen zelf aan (auto-immuunreactie). Deze foutieve reactie berust op het feit dat tijdens een ontsteking antilichamen tegen celbestanddelen van de hersenen (auto-antilichamen) zijn gevormd, waardoor het immuunsysteem nu de lichaamseigen structuren in de hersenen aanvalt.

Ontsteking van de hersenen kan onder meer worden uitgelokt door de volgende virussen:

• Mazelenvirussen
• Herpesvirussen
• Bofvirussen
• Epstein-Barr virussen
• Griepvirussen
• Varicella zoster virussen
• TBE-virussen (vroege-zomer meningoencefalitisvirussen, die kunnen worden overgedragen door een tekenbeet).

Daarnaast kunnen ook bacteriën (bijvoorbeeld borrelia- of tuberculosebacteriën), schimmels, parasieten, protozoën (trypanosomen) of bepaalde auto-immuunziekten tot encefalitis leiden.

Kinderen, jonge volwassenen en mensen met een verzwakt immuunsysteem (bijvoorbeeld als gevolg van een HIV-infectie of een immunosuppressieve therapie) lopen een groter risico op encefalitis.

De symptomen van encefalitis zijn sterk afhankelijk van de respectievelijke veroorzakers van de ontsteking, aangezien veel ziekteverwekkers slechts bepaalde hersengebieden aantasten. De symptomen variëren naargelang het aangetaste deel van de hersenen.

Virale encefalitis begint met algemene griepachtige verschijnselen, zoals vermoeidheid, hoofdpijn, koorts en misselijkheid. Naarmate de ziekte vordert, worden naast de hoge koorts verschillende specifieke symptomen waarneembaar:

• Plotselinge aantasting van het concentratievermogen en het geheugen
• bewusteloosheid, verwarring
• Gedragsveranderingen zoals stemmingswisselingen, achtervolgingswanen, hallucinaties of desoriëntatie
• Neurologische stoornissen, bijvoorbeeld spraakstoornissen of verlamming van afzonderlijke ledematen of de oogspieren.
• Als de hersenvliezen ook geïrriteerd zijn, stijfheid en pijn in de nek en rug (meningismusverschijnselen).
• Epileptische aanvallen

Om de diagnose encefalitis te stellen, worden eerst de symptomen en de medische voorgeschiedenis onderzocht tijdens een medisch consult (anamnese). Bijzonderheden zoals vroegere algemene ziekten, virale infecties of tekenbeten zijn bijzonder belangrijk. Recente vakantiereizen en contact met boerderijdieren of andere mensen met encefalitis zijn ook belangrijk. Zo nodig wordt een extra poging ondernomen om een tweede beschrijving te krijgen van een familielid of vriend van de patiënt, aangezien personen met encefalitis vaak beperkt zijn in hun denken, waarnemen en vermogen om te communiceren.

Vervolgens wordt een gedetailleerd lichamelijk (lichamelijk) en neurologisch onderzoek verricht. Naast de hierboven beschreven symptomen worden soms ook huidsymptomen of verstoringen van de waterhuishouding vastgesteld.

Als encefalitis wordt vermoed, wordt via een lumbaalpunctie een monster van het hersenvocht (CSF) genomen, dat in het laboratorium wordt onderzocht op de aanwezigheid van ziekteverwekkers of tekenen van ontsteking. Het precieze type ziekteverwekker kan worden bepaald met behulp van een polymerase-kettingreactie (PCR), aangezien zelfs de kleinste hoeveelheden virusdeeltjes volstaan om de oorzaak van de ziekte vast te stellen. Aangezien de verwekkers van encefalitis echter vaak pas na langere tijd aantoonbaar zijn en het hersenvocht in de acute fase van de hersenontsteking nog vrij is van verwekkers, wordt de diagnose "encefalitis" in veel gevallen gesteld op basis van de karakteristieke symptomen. Pas in een later stadium wordt de diagnose bevestigd door laboratoriumdiagnostiek.

Normaal gesproken wordt bij verdenking op encefalitis ook een computertomografie (CT-scan) gemaakt om andere hersenaandoeningen zoals een hersenbloeding uit te sluiten. Magnetische resonantie beeldvorming (MRI) kan ook worden gebruikt. Vaak wordt een elektro-encefalografie (EEG) verricht om de gevolgen van de ontsteking voor de hersenfunctie in het beginstadium van de ziekte beter in beeld te brengen.

Aangezien encefalitis een ernstige ziekte is met een hoog risico op complicaties, moeten patiënten altijd als ziekenhuispatiënten worden behandeld en geobserveerd. Levensbedreigende complicaties kunnen op deze manier sneller worden herkend en behandeld. De eigenlijke therapie varieert naargelang de oorzaak van de encefalitis.

In het geval van encefalitis is het bijzonder belangrijk onmiddellijk met de behandeling te beginnen om te voorkomen dat de hersenen door de ontsteking schade oplopen. Aangezien het exacte type ziekteverwekker vaak nog niet bekend is wanneer de diagnose wordt gesteld, wordt bij het begin van de therapie een combinatie van verschillende antibiotica (geneesmiddelen tegen bacteriën) en virustatica (geneesmiddelen tegen virussen) toegediend. Indien het na enige tijd mogelijk is gebleken de exacte ziekteverwekker in het laboratorium vast te stellen, worden de ineffectieve geneesmiddelen gestaakt en wordt de behandeling voortgezet met de meest effectieve geneesmiddelen.

Als de ontsteking van de hersenen wordt veroorzaakt door een virale infectie, worden virale geneesmiddelen gebruikt. Zo zou de werkzame stof aciclovir effectief zijn voor herpes-encefalitis of varicella-encefalitis, en zou een combinatie van ganciclovir en forscamet kunnen worden gebruikt voor cytomegalovirus-encefalitis. Antimycotica (antischimmelmiddelen) worden gebruikt bij schimmelinfecties. Hoe eerder de medicijnen worden toegediend, hoe beter de prognose.

Antiepileptica (geneesmiddelen tegen epileptische aanvallen) worden zo nodig voorgeschreven om de hersendruk te verlagen. Antipyretica of pijnstillers kunnen ook nodig zijn.

De prognose van encefalitis hangt sterk af van de ernst van de ziekte en van het type ziekteverwekker. Als de ziekte in een vroeg stadium wordt gediagnosticeerd en behandeld, zijn de kansen op genezing meestal vrij groot.

Zelfs de zeer ernstige encefalitis veroorzaakt door herpes simplex virussen kan tegenwoordig goed met medicijnen worden behandeld, zodat meer dan 80 procent van de zieken geneest. In sommige gevallen blijft er echter onomkeerbare schade aan het zenuwstelsel. Aangezien het tijdstip van de aanvang van de behandeling bepalend is voor een gunstige prognose, moeten aanwijzingen zoals plotseling optredende hoge koorts of bewustzijnsstoornissen ernstig worden genomen en onmiddellijk door de arts worden opgehelderd.

Een veilige methode ter voorkoming van encefalitis die voorkomt in de context van mazelen, bof, rodehond of polio is een vaccinatie tegen de respectieve virussen. Er zijn ook vaccinaties tegen andere ziekteverwekkers, die vooral nuttig zijn voor mensen die in risicogebieden wonen of daarheen willen reizen. Voorbeelden hiervan zijn vaccinaties tegen het TBE-virus (vroege zomer meningoencefalitis virus) in gebieden met teken of vaccinaties tegen Japan B encefalitis, dat veel voorkomt in plattelandsgebieden in Zuidoost-Azië.

In sommige gevallen kan de toediening van antilichamen (immunoglobulinen) ook nuttig zijn om de ernst van de hersenontsteking te verminderen. Zelfs als de zieke reeds aan de ziekteverwekker is blootgesteld, kan een behandeling met antilichamen zeer doeltreffend zijn - maar met de behandeling moet zo vroeg mogelijk worden begonnen.