Tic-stoornissen

Tic-stoornissen behoren tot de groep van de extrapyramidale motorische hyperkinesieën. Dit betekent dat ze buitensporige bewegingen maken. Dit kunnen zowel eenvoudige spiertrekkingen als complexe bewegingsreeksen zijn. Verbale uitroepen kunnen ook voorkomen. Hoewel het een zeldzame tic-stoornis is, is het syndroom van Gilles-de-la-Tourette (of "Tourette-syndroom") welbekend bij de algemene bevolking. Bij deze vorm zijn er verschillende motorische en vocale tics, maar die treden niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd op.

Bij kinderen zijn ticstoornissen heel gewoon en in de meeste gevallen geen reden tot bezorgdheid. Ongeveer een kwart van alle kinderen ontwikkelt tics, die binnen enkele dagen tot weken spontaan verdwijnen. Therapie is in dit geval niet nodig.

Naast genetische aanleg speelt ook zwangerschap een rol bij het ontstaan van ticstoornissen. Studies hebben een verband aangetoond met roken, alcoholgebruik, medicatie, drugs en stress tijdens de zwangerschap. Infecties met bepaalde bacteriën kunnen ook de ontwikkeling van een ticstoornis veroorzaken, bijvoorbeeld na een middenoorontsteking, roodvonk of tonsillitis.

Een tic is een snelle, onwillekeurige beweging of geluidsproductie die wordt herhaald maar niet ritmisch is. Hoewel ze niet rechtstreeks kunnen worden beheerst, kunnen ze voor individueel verschillende perioden worden onderdrukt. Stress kan ze versterken, maar ze komen ook voor in ontspannen situaties. Tics komen niet voor tijdens de slaap. De symptomen kunnen sterk schommelen en zelfs een tijdlang volledig verdwijnen voordat ze weer de kop opsteken. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen eenvoudige en complexe tics, en tussen motorische en vocale tics.

Voorbeelden van eenvoudige motorische tics zijn:

• Hoofdbewegingen
• Knipperende, loensende ogen
• Schouders ophalen
• Grimassen

Voorbeelden van complexe motorische tics zijn:

• Stuiterend
• Lichaamsverdraaiingen
• Echopraxie: het imiteren van andermans bewegingen.

Voorbeelden van eenvoudige vocale tics zijn:

• De keel schrapen
• Dierengeluiden (bv. blaffen)
• Smacking

Voorbeelden van complexe vocale tics zijn:

• Echolalie: het herhalen van andermans woorden en zinnen.
• Coprolalie: Schreeuwen van fecale taal of obscene termen.

In het begin worden de tics vaak niet opgemerkt door de betrokken kinderen. Meestal merken ouders of leraren het vreemde gedrag als eerste op. Later hebben de getroffenen vaak een voorgevoel vlak voordat een tic zich voordoet. Bovendien is er vaak een gevoel van lijden door de uitroepen en bewegingen die als ongepast worden ervaren. Het is niet ongewoon dat de betrokkenen op onbegrip, verontwaardiging of afwijzing stuiten. Met name coprolalia, d.w.z. het uitroepen van obscene woorden, kan leiden tot conflicten met medemensen. Hoewel het het bekendste symptoom is, komt coprolalie niet zo vaak voor. Bij Tourette-patiënten is dat slechts 10 tot 20 procent.

De diagnose wordt meestal in een laat stadium gesteld. Het wordt voornamelijk gemaakt door de symptomen (anamnese) op te nemen. De omvang van de tics, het verloop, de onderdrukbaarheid en het gevoel van voorbode zijn bijzonder belangrijk. Zo kan een ticstoornis worden onderscheiden van andere bewegingsstoornissen of obsessief-compulsieve stoornissen. Aangezien getroffen kinderen vaak niet alle tics opmerken, kan het helpen om de ouders erbij te betrekken. Risicofactoren zoals ticstoornissen in de familie (familiegeschiedenis) en recente infectieziekten moeten ook worden beoordeeld. De Yale Global Tic Severity Scale (YGTSS) kan worden gebruikt om de ernst van de stoornis te beoordelen.

Er moet ook rekening worden gehouden met andere voorwaarden, bijvoorbeeld:

• Blefarospasme: spasmen in de ooglidspieren, meestal bilateraal.
• Oromandibulaire dystonie: herhaalde spierspasmen in de mondstreek.
• Spasmus hemifacialis: eenzijdige pijnloze spiertrekkingen, meestal beginnend rond het oog.

Beeldvorming via MRI of meting van hersenactiviteit via EEG is meestal niet nodig, maar kan in bepaalde gevallen andere aandoeningen uitsluiten.

Tic-stoornissen worden gewoonlijk alleen met medicijnen behandeld als ze pijn, slaapproblemen, verminderde prestaties of psychologische stress veroorzaken. Helaas is er geen oorzakelijke behandeling, maar er zijn wel medicijnen die voor symptoombestrijding zorgen. Dit leidt tot een verlichting van de symptomen, waardoor de stress afneemt. Een volledige onderdrukking van de tics is echter meestal niet mogelijk. Het therapieprincipe is gebaseerd op dopamineblokkers, die het teveel aan dopamine in de basale ganglia compenseren.

Typische geneesmiddelen zijn

• Tiapride (Delpral®), sulpiride
• Pimozide
• Haloperidol (Haldol®)
• Risperidon (Risperdal®)
• Tetrabenazine, topiramaat, THC

De stofklasse van de dopamineblokkers kan vaak hormonale verstoringen veroorzaken, die zich kunnen uiten in menstruatiestoornissen, orgasmestoornissen, borstpijn en -zwelling, borstgroei bij mannen (gynaecomastie), melkproductie en potentiestoornissen. Deze bijwerkingen zijn meestal omkeerbaar na stopzetting.

Verder kunnen Parkinson-achtige symptomen optreden, zoals handtrillingen, spierstijfheid, gebrek aan beweging en toegenomen speekselvorming.

Andere bijwerkingen zijn

• Slaperigheid, lusteloosheid, gebrek aan kracht
• rusteloosheid, slapeloosheid
• Verwarring, hallucinaties
• Duizeligheid, hoofdpijn

Psycho-educatie van de getroffenen en hun familieleden is bijzonder belangrijk, ongeacht de behandeling met geneesmiddelen. Door counseling en voorlichting kan de ziekte beter worden begrepen en kan de psychologische en sociale last worden verminderd. Vaak kan deze maatregel alleen al leiden tot voldoende verwerking van de ziekte. In ernstigere gevallen kunnen ook gedragstherapeutische methoden worden gebruikt. Habit Reversal Training (HRT) versterkt de vroege herkenning van tics, zodat ze kunnen worden tegengegaan, bijvoorbeeld door spierspanning. Exposure and Response Prevention Training" (ERPT), d.w.z. reactievermijdingstraining, probeert de ticreactie op de onaangename, reeds bestaande sensatie te doorbreken.

Andere benaderingen berusten op ontspanningstechnieken. Bij progressieve spierontspanning volgens Jakobsen worden bijvoorbeeld verschillende spiergroepen aangespannen en vervolgens weer ontspannen, wat uiteindelijk leidt tot psychologische ontspanning. Voor alle psychotherapeutische methoden is het belangrijk rekening te houden met de leeftijd van de betrokkene. Vooral wanneer de ziekte in de kindertijd begint, kan het gebeuren dat de kinderen nog te jong zijn om de therapeutische benaderingen toe te passen.

In zeer zeldzame gevallen kan een neurochirurgische behandeling via diepe hersenstimulatie worden toegepast.

Het is ook belangrijk comorbiditeiten te behandelen, d.w.z. ziekten die tegelijkertijd voorkomen. Daartoe behoren ADHD en obsessieve-compulsieve stoornissen, die beide met verschillende psychotherapeutische methoden kunnen worden behandeld. Voor ADHD-symptomen zijn ook psychisch stimulerende medicijnen beschikbaar, zoals methylfenidaat (Ritalin®, Concerta®). Antidepressiva worden gebruikt voor obsessieve-compulsieve stoornissen.

Tic-stoornissen zijn vaak chronisch. De symptomen beginnen meestal in de kindertijd vóór de leeftijd van 10 jaar en kunnen tot in de volwassenheid voortduren. Maar 20 tot 70% wordt weer klachtenvrij. Tics komen vaak voor in combinatie met stoornissen als ADHD, autisme van Asperger, obsessieve-compulsieve stoornis of andere psychische problemen.

Er bestaat geen specifieke profylaxe om tic-stoornissen te voorkomen. Aangezien er aanwijzingen zijn voor een verband met middelenmisbruik tijdens de zwangerschap, met name voor tabaksrook en alcohol, moeten deze verslavende stoffen tijdens de zwangerschap worden vermeden.