Verslavingsstoornissen door gedrag: Hoe ze zich ontwikkelen en hoe ze worden behandeld

Wat is het verschil met verslaving aan middelen?

Verslavingen die als zodanig erkend en geclassificeerd worden, zijn de zogenaamde middelengerelateerde verslavingen. In dit geval is er sprake van een geestelijke en vooral lichamelijke afhankelijkheid van bepaalde stoffen. Dit geldt bijvoorbeeld voor alcohol, drugs of medicijnen. Deze lichamelijke afhankelijkheid bestaat niet bij gedragsverslavingen en is daarom het belangrijkste onderscheidende kenmerk. Mensen met een middelenverslaving ervaren daarom ook lichamelijke ontwenningsverschijnselen wanneer ze niet meer bij hun verslavende stof kunnen. Psychische ontwenningsverschijnselen zoals sterke hunkering komen daarentegen in gelijke mate voor bij verslaving aan middelen en niet-substantieel verslaving.

Wat is het verschil met een obsessieve-compulsieve stoornis?

Het is niet altijd gemakkelijk om een gedragsverslaving te onderscheiden van een obsessieve compulsieve stoornis. Er is een grote overeenkomst tussen deze stoornissen, daarom worden gedragsverslavingen ingedeeld in de groep van zogenaamde dwangmatige spectrumstoornissen. Toch is het belangrijk om ze van elkaar te onderscheiden om in individuele gevallen de juiste diagnose te kunnen stellen en een effectieve therapie te kunnen starten. Deze diagnose moet worden gesteld door een specialist die tot in detail bekend is met de stoornissen. In principe kan echter gezegd worden dat bij een obsessief-compulsieve stoornis een handeling dwangmatig herhaald wordt om angst of ongemak te verlichten, terwijl bij een gedragsverslavende stoornis het gedrag andere motivaties heeft. Ze ervaren het vaak als plezierig, als een beloning als het ware - maar hebben moeite om het onder controle te houden. Het belangrijkste onderscheid tussen gedragsverslavingen en dwangmatig gedrag is dus de onderliggende motivatie.

Ontwikkeling van een niet-substantiegerelateerde verslaving

Net als middelengerelateerde verslaving ontwikkelt ook gedragsverslaving zich sluipend en is daarom vaak moeilijk te herkennen voor de betrokkenen en hun sociale omgeving. Achteraf is het meestal moeilijk te zeggen wanneer normaal gedrag overging in verslavend gedrag. Hoe dit proces verloopt, in welk tempo en om welke redenen, is zeer individueel. Er zijn echter altijd verschillende factoren betrokken bij de ontwikkeling van een niet-substantiegerelateerde verslaving. Afhankelijk van het individuele geval kunnen deze factoren in verschillende aantallen en combinaties op elkaar inwerken. Deze omvatten bijvoorbeeld

• Negatieve bekrachtiging, d.w.z. een gedrag beëindigt een toestand die als onaangenaam wordt ervaren of negatieve gevoelens zoals angst, verveling of verdriet vermindert. Daarom zullen ze dit gedrag waarschijnlijk herhalen.
• Psychologische factoren die verankerd zijn in de persoonlijkheid. Bepaalde karaktereigenschappen zoals impulsiviteit, een lage weerstand tegen stress of een gebrek aan eigenwaarde kunnen daarom de ontwikkeling van verslavingsstoornissen bevorderen.
• Zelfmedicatie, d.w.z. de persoon lijdt eigenlijk aan een depressie of angststoornis, die echter wordt onderdrukt door de gedragsverslaving. Op deze manier behandelen de getroffenen zichzelf als het ware.
• Genetica, omdat er nu aanwijzingen zijn dat een genetische aanleg ook een rol kan spelen bij de ontwikkeling van allerlei soorten verslavingen. Dit geldt ook voor gedragsverslavingen, die in sommige families vaker voorkomen.
• Copingstrategieën worden vaak in de kindertijd aangeleerd, bijvoorbeeld om frustraties te verlichten omdat niet aan emotionele basisbehoeften wordt voldaan. Het gedrag dient dan als een soort "zelfstimulans" of "zelfonderdrukker".
• Sociale factoren zoals groepsdruk of een omgeving waarin het problematische gedrag (te lang) wordt geaccepteerd, misschien zelfs aangemoedigd, zijn een andere risicofactor voor de ontwikkeling van gedragsverslavingen.
• Kinderlijke manieren, d.w.z. de persoon heeft in zijn kindertijd niet geleerd om doelen op langere termijn te stellen en deze op een gedisciplineerde manier na te streven. Er is een zeker gebrek aan impulscontrole. Dit is een veel voorkomend gevolg van een te hedonistische opvoedingsstijl.
• Neurobiologische factoren die een beroep doen op het beloningssysteem in de hersenen wanneer het gedrag in kwestie wordt uitgevoerd. Dit geeft een bevredigend gevoel en de hersenen streven ernaar om het te herhalen. Soms is dit het gevolg van ontregeling van het beloningssysteem.

Nadat een gedragsverslaving is vastgesteld, moet de vraag naar de individuele oorzaken daarom altijd op de voorgrond staan. Dan kan het probleem als het ware bij de wortel worden aangepakt en optimaal worden behandeld, wat de kans op herstel vergroot. De enige vraag die overblijft is wanneer en hoe gedragsverslaving wordt gediagnosticeerd. Zoals gezegd ontwikkelt het zich vaak sluipend vanuit een ooit normaal gedrag, zodat het meestal pas wordt herkend als het al heel uitgesproken is en mogelijk al grotere schade heeft aangericht, bijvoorbeeld op financieel gebied.

Hoe kan een gedragsverslaving worden gediagnosticeerd?

De enige vraag die overblijft is hoe in zulke gevallen een diagnose wordt gesteld. Dat is immers de basisvoorwaarde voor een effectieve therapie. Als een gedragsverslaving wordt vermoed, is het belangrijk om je te wenden tot een deskundige op het gebied van psychiatrie en psychologie. Dergelijke psychiaters, psychotherapeuten & co kunnen de diagnose stellen aan de hand van de volgende criteria:

• Diagnostische criteria, gebaseerd op het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders of andere richtlijnen die erkend zijn voor diagnose. Deze helpen om verslavingsstoornissen te herkennen en hun aard te bepalen. In het geval van gokverslaving moet bijvoorbeeld aan minstens vier van de negen criteria worden voldaan.
• Klinische beoordeling, te beginnen met een anamnese waarin patiënten wordt gevraagd naar hun omstandigheden, hun symptomen en gedragspatronen om een algemeen overzicht te krijgen, gebaseerd op ervaring als specialist in gedragsverslavende stoornissen.
• Uitsluiting van andere oorzaken om overhaaste of verkeerde conclusies te voorkomen. Daarom moeten bijvoorbeeld andere mogelijke psychische stoornissen, middelenmisbruik of medische problemen worden uitgesloten, waar nodig met behulp van tests en onderzoeken.
• Het vaststellen van het tijdsverloop, bijvoorbeeld de duur en het verloop, waarin het verslavingsgedrag zich voordoet. Dit helpt om te beoordelen of het gedrag al verslavend is en hoe uitgesproken de gedragsverslaving is.
• Functionele beperking, d.w.z. er wordt onderzocht of het verslavingsgedrag al heeft geleid tot gevolgen in het leven van de betrokken persoon, bijvoorbeeld op het werk, in het sociale leven of ook in de lichamelijke gezondheid.
• Zelfrapportages, d.w.z. de getroffenen rapporteren zelfstandig over hoe ze hun gedrag ervaren en hoe ze het aan zichzelf uitleggen. Dit geeft ook informatie over of ze zich bewust zijn van de problemen van hun verslaving en waar mogelijke oorzaken liggen.
• Psychosociale gevolgen, d.w.z. er wordt vastgesteld of er al psychosociale problemen zijn ontstaan door de verslaving of deze hebben bevorderd, zoals relatie-, juridische of financiële problemen.

Het stellen van een deskundige diagnose is daarom een complex en soms langdurig proces. Het is daarom niet mogelijk voor familieleden of getroffenen om zelf een diagnose te stellen. Ze kunnen echter wel optreden als initiatiefnemers zodat verslaafden professionele hulp zoeken. Soms moet de verslaafde eerst tot inzicht komen om een succesvolle therapie te kunnen starten. Meestal hebben ze op dat moment al een hoge mate van lijden bereikt met grote gevolgen voor verschillende gebieden van het leven. Hierover later meer.

Welke verslavingsstoornissen zijn gedragsstoornissen?

In principe kunnen mensen verslaafd raken aan elk gedrag. Zoals hierboven vermeld, gaat het om handelingen die deel uitmaken van het normale dagelijkse leven, zolang ze in gezonde mate worden beoefend. In principe is het echter vooral gedrag dat als een beloning wordt ervaren en de overeenkomstige gebieden in de hersenen triggert dat verslavend wordt - of dat dient als afleiding van angsten, woede of andere negatieve emoties. Typische voorbeelden zijn:

1. Gokverslaving, bijvoorbeeld aan gokken of online spelletjes die langdurig worden beoefend of leiden tot woede-uitbarstingen, schulden maken en andere negatieve gevolgen.
2. Sportverslaving, omdat er gelukshormonen vrijkomen tijdens het sporten, maar ook erkenning voor het mooie lichaam of andere obsessieve doelen op de voorgrond kunnen staan.
3. Seksverslaving, enerzijds als afleiding en anderzijds vanwege de gelukshormonen. Dit kan gepaard gaan met seksuele activiteiten van verschillende aard.
4. Mediaverslaving, of het nu gaat om televisie, streaming, sociale media of internet. Het streven naar erkenning, bijvoorbeeld door volgers, kan ook verslavingachtige structuren aannemen.
5. Shopverslaving, waarbij overmatig aankopen worden gedaan, bijvoorbeeld online. Het maakt daarbij niet uit of de betrokkene het gekochte ook echt nodig heeft en zich überhaupt kan veroorloven.
6. Werkverslaving, als afleiding of voor erkenning, waardering of andere positieve resultaten.
7. Eetverslaving, die tot uiting kan komen in zogenaamd "eetbuien", zonder controle over het soort of de hoeveelheid geconsumeerd voedsel.
8. Mobiele telefoonverslaving die verder gaat dan normaal dagelijks gebruik - en zelfs dit is voor veel mensen buitensporig. Maar bij een tastbare verslaving hebben de betrokkenen de controle over hun mobiele telefoongebruik verloren en reageren ze gewelddadig als ze de toegang wordt ontzegd.
9. Nagelbijten kan ook verslavende vormen aannemen. Hetzelfde geldt voor zogenaamde trichotillomanie, waarbij iemand zijn eigen haar uittrekt. Met dergelijke vormen van gedragsverslavingen worden de grenzen van de obsessieve-compulsieve stoornis bijzonder vaag.

Dit is zeker niet het einde van de lijst. Bovendien kunnen de effecten van verslaving net zo individueel zijn als het type en de ernst ervan.

Wat zijn de gevolgen van gedragsverslavingen?

Een verslaving heeft altijd negatieve gevolgen. Dit is de enige reden waarom het als een verslaving wordt gezien en het is deze lijdensdruk die veel van de betrokkenen vroeg of laat doet beseffen dat ze professionele hulp nodig hebben. In het geval van verslaving aan middelen zijn deze gevolgen vaak lichamelijk van aard, omdat bijvoorbeeld alcohol-, drugs- of medicijnmisbruik gevolgen heeft voor de gezondheid. Maar er zijn veel andere gevolgen die ook kunnen optreden bij gedragsverslavingen:

• Psychologische gevolgen, zoals depressie of angst. Deze kunnen zowel een oorzaak als een gevolg zijn van de (niet) middelengerelateerde verslaving. Overmatig gokken kan bijvoorbeeld leiden tot slaaptekort, stress en angst.
• Lichamelijke gevolgen die ook het gevolg kunnen zijn van slaaptekort en stress. Maar blessures als gevolg van een sportverslaving of andere gezondheidsproblemen zijn ook mogelijk - en kunnen in het ergste geval fataal zijn.
• Professionele gevolgen, omdat veel betrokkenen vroeg of laat niet meer naar tevredenheid kunnen presteren op het werk, misschien helemaal wegblijven van het werk of onder werktijd doorgaan met hun verslaving, waardoor ze hun baan dreigen te verliezen.
• Sociale gevolgen, zoals sociale terugtrekking, verwaarlozing van vrienden en familie of voortdurende ruzies, omdat de omgeving de verslaving al heeft opgemerkt - maar er nog niet mee in het reine is gekomen.
• Juridische problemen die kunnen voortkomen uit illegaal gedrag, zoals gokcriminaliteit of het gebruik van kinderpornografie, om maar twee van de vele voorbeelden te noemen.
• Financiële problemen, omdat verslavingsgedrag kan leiden tot schulden, bijvoorbeeld in het geval van een koop- of gokverslaving. Deze financiële problemen kunnen ook leiden tot juridische conflicten.

In het ergste geval kunnen verslavingen zelfs levens bedreigen, of het nu gaat om zelfmoord door depressie, eetstoornissen, omgaan met de verkeerde mensen of andere oorzaken. Daarom is het zowel voor familieleden als voor de getroffenen belangrijk om het onderwerp niet te licht op te vatten en goed in de gaten te houden wanneer normaal gedrag verandert in verslavingsgedrag. Indien nodig is het de moeite waard om een deskundige te raadplegen.

Preventie en therapiemaatregelen

In het beste geval wordt kritisch gedrag dus in een vroeg stadium opgemerkt en voorkomen, zodat een verslaving zich niet ontwikkelt. Preventie is daarom een belangrijk punt als het om gedragsverslavingen gaat. Als ze daarentegen te laat worden opgemerkt, is professionele therapie nodig om het gedrag zo snel mogelijk en op de lange termijn te veranderen. Er zijn verschillende mogelijkheden voor zowel preventie als therapie, afhankelijk van individuele factoren: om wat voor soort verslaving gaat het? Hoe uit het zich? Hoe ernstig is het? Hoe lang bestaat het al? Welke gevolgen heeft het al gehad? Wat zijn de onderliggende oorzaken? Deze en vele andere vragen moeten beantwoord worden door de behandelende artsen om een individueel en succesvol therapieconcept te ontwikkelen.

Wat zijn de mogelijkheden voor preventie?

Omdat gedragsverslaving zoveel verschillende oorzaken en verschijningsvormen kan hebben, is het moeilijk om algemene preventiemaatregelen te nemen. In plaats daarvan is het belangrijk om voor elk type verslaving individuele maatregelen te ontwikkelen en te implementeren. Dit geldt zowel voor overheidsmaatregelen als voor individuele maatregelen die iedereen kan en moet nemen wanneer hij of zij een mogelijke verslaving ontdekt. De afgelopen jaren zijn er bijvoorbeeld steeds meer voorzorgsmaatregelen genomen om gokverslaving tegen te gaan voordat het een massaprobleem wordt door het toenemende online (gokken). Hieronder vallen bijvoorbeeld de maatregelen ter bescherming van spelers die zijn vastgelegd in het Staatsverdrag inzake kansspelen, maar ook vrijwillige zelfbeperkingsstrategieën. Veel aanbieders beschermen minderjarigen bijvoorbeeld door hen de toegang tot hun aanbod te ontzeggen, of ze nemen verdere maatregelen om probleemgokken te herkennen en te voorkomen. Ze helpen spelers ook door functies zoals persoonlijke limieten te integreren.

Dergelijke maatregelen zijn echter niet mogelijk voor elk type verslaving, en zelfs als ze bestaan, ligt de grootste verantwoordelijkheid bij iedereen zelf. Want of iemand normaal winkelt of verslaafd is, normaal gokt of verslaafd is, normaal seks heeft of verslaafd is - dit alles kan vaak alleen door zichzelf of door een zeer naaste beoordeeld worden. Veel verslaafden zijn ware meesters in het verbergen van hun ziekte voor hun sociale omgeving. Preventie is daarom vooral een kwestie van persoonlijke verantwoordelijkheid, d.w.z. dat iedereen zijn eigen gedrag moet observeren, erover moet nadenken en het objectief moet evalueren. In de praktijk is dit echter moeilijk, omdat maar heel weinig getroffenen hun probleem willen toegeven. Daarom wordt het vaak pas erkend als therapie al nodig is om het te behandelen.

Therapiemogelijkheden voor gedragsmatige verslavingsstoornissen

Of therapie nodig is en in welke vorm, moet worden besloten door een deskundig persoon zoals een psychiater, neuroloog of psychotherapeut. In principe zijn er echter veel opties beschikbaar om gedragsverslaving tegen te gaan. Voor zowel snel als langdurig succes is vaak een combinatie van verschillende maatregelen nodig. Hier volgen enkele voorbeelden:

1. Gedragstherapie om schadelijke gedragspatronen te veranderen.
2. Medicatietherapie, die echter meestal wordt gebruikt voor bijkomende ziekten.
3. Zelfhulpgroepen voor uitwisseling en wederzijdse ondersteuning.
4. Intramurale behandeling, die wordt aanbevolen in bijzonder ernstige gevallen, bijvoorbeeld voor tijdelijke onthouding.
5. Gezinstherapie, als het gezin ook zwaar belast is of een van de hoofdoorzaken is.
6. Cognitieve gedragstherapie om disfunctionele denkpatronen en gedragingen te veranderen.
7. Bio- of neurofeedback om de lichamelijke reacties op verslaving beter te begrijpen.
8. Online verslavingstherapie, die individueel of als aanvulling op traditionele therapie kan worden gebruikt.
9. Terugvalpreventie, zodat therapiesuccessen op de lange termijn worden veiliggesteld.
10. Ontspanningstechnieken om mogelijke triggers zoals angst te verminderen.

In het geval van gedragsverslaving is sociale steun ook een belangrijke factor voor succesvolle therapie. Het is daarom zinvol om de sociale omgeving erbij te betrekken om het risico op terugval te minimaliseren, om samen om te gaan met de gevolgen van verslaving en om de betrokkenen te helpen gemotiveerd hun probleem aan te pakken. Met de juiste keuze en uitvoering van therapiemaatregelen is de kans op een succesvolle behandeling groot. In bijzonder ernstige gevallen moet de therapie echter soms langdurig plaatsvinden of meerdere keren worden herhaald. Dit geldt ook als de betrokkene nog niet (voldoende) inzicht heeft in zijn gedragsverslaving.