Hyperthyreoïdie (overactieve schildklier)

De medische term hyperthyreoïdie combineert de Latijnse naam van de schildklier ("glandula thyreoidea") met de Griekse term voor buitensporig ("hyper"). Aangezien schildklierhormonen een belangrijke rol spelen in de stofwisseling van het lichaam, leidt hyperthyreoïdie vaak tot een verhoogde stofwisselingsactiviteit. Hyperthyreoïdie gaat gepaard met symptomen zoals rusteloosheid, slaapstoornissen, nervositeit, verhoogde emotionele kwetsbaarheid en zweten.

De term hyperthyreoïdie is geen ziekte op zich en beschrijft alleen een verhoogde hormoonproductie door de schildklier. Er zijn verschillende mogelijke oorzaken.

Ziekte van Graves

De ziekte van Graves is een auto-immuunziekte waarbij de schildklier door het immuunsysteem als lichaamsvreemd wordt herkend. Ongeveer twee derde van de gevallen manifesteert zich na de leeftijd van 35 jaar en vrouwen worden ongeveer vijf keer zo vaak getroffen als mannen. Het immuunsysteem produceert antilichamen tegen eiwitten op het schildklierceloppervlak die een schildklierstimulerend effect hebben. Vooral de TSH-receptorantistof (TRAK) speelt een belangrijke rol bij de ziekte van Graves.

TRAK's binden aan de TSH-receptor van de schildkliercellen en leiden zo tot een verhoogde hormoonproductie en ontsteking. Soms zijn ook antilichamen tegen thyroglobuline (Tg-AK) en tegen schildklierperoxidase (TPO-AK) verhoogd in het bloed. De precieze oorzaak van de ziekte is nog niet bekend. Naast de klassieke symptomen van hyperthyreoïdie zijn er soms ook oogklachten (endocriene orbitopathie) of zwellingen in het gebied van de onderbenen (pretibiaal myxoedeem).

Schildklier autonomie

Hyperthyreoïdie kan ook worden veroorzaakt door schildklierautonomie, waarbij de meeste gevallen zich op oudere leeftijd openbaren. Normaal gesproken wordt de productie van schildklierhormonen geregeld door een hormoon (TSH) dat in de hypofyse wordt geproduceerd. Een kleine hoeveelheid onafhankelijke (autonome) gebieden - dat wil zeggen gebieden die de TSH niet volgen - in de schildklier is normaal. Als deze gebieden echter toenemen, kan er hyperthyreoïdie ontstaan.

De meest voorkomende oorzaak van schildklierautonomie is jodiumtekort. De schildklier heeft het spoorelement jodium nodig om schildklierhormonen te produceren. Een tekort aan jodium leidt tot een verhoogde groei in de schildklier en tot knobbelvorming.

In geografische gebieden waar jodiumtekort veel voorkomt in de bevolking, kan het aandeel autonome gebieden in de schildklier groot zijn zonder dat er schildklierfunctiestoornissen optreden. Bij een latere normale of overmatige inname van jodium (zoals uit röntgencontrastmiddelen) kan dit echter leiden tot een verhoogde hormoonproductie en vervolgens tot hyperthyreoïdie vanwege het toegenomen autonome schildklierweefsel.

Schildklierontsteking (inflammatie van de schildklier)

In de loop van een thyroïditis kunnen verhoogde schildklierhormonen in het bloed vrijkomen door de vernietiging van schildkliercellen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het begin van een chronische thyroïditis(Hashimoto's thyroïditis). Het kan ook worden veroorzaakt door acute bacteriële thyreoïditis of pijnlijke, subacute thyreoïditis de Quervain.

Door medicijnen of jodium veroorzaakt

Een verhoogde jodiuminname kan hyperthyreoïdie bevorderen. Jodium kan rechtstreeks worden ingenomen of kan worden geleverd door jodiumhoudende geneesmiddelen zoals amiodaron of röntgencontrastmiddelen.

Hyperthyreoïdie veroorzaakt door een exogene toevoer van schildklierhormonen wordt ook wel hyperthyreoïdie factitia genoemd. Deze vorm van hyperthyreoïdie kan veroorzaakt worden door een onbedoelde oversuppletie van schildklierhormonen of door een opzettelijk verkeerd gebruik van hormonen. Omdat hyperthyreoïdie over het algemeen leidt tot gewichtsverlies, treft hyperthyreoïdie factitia vaak patiënten met anorexia nervosa.

Zeldzame oorzaken

Hyperthyreoïdie kan ook andere zeldzame oorzaken hebben. Deze omvatten:

• Schildklierkanker

• TSH-productie in een tumor (paraneoplastisch)

• Hyperthyreoïdie tijdens de zwangerschap: dit komt vaak tijdelijk voor in het begin van de zwangerschap (8-20 weken zwangerschap) en hoeft meestal niet behandeld te worden.

• Stoornis van de centraal regulerende hormonen (centrale hyperthyreoïdie): Centrale hyperthyreoïdie kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door een goedaardige tumor van de hypofyse (hypofyse-adenoom).

Hyperthyreoïdie kan symptomen van verschillende ernst veroorzaken, die voornamelijk worden veroorzaakt door de hoge hormoonspiegels en de daaruit voortvloeiende verhoogde metabolische activiteit.

Er zijn enkele ziekteverschijnselen die typisch zijn voor hyperthyreoïdie:

Daarnaast worden bij ongeveer de helft van de patiënten met de ziekte van Graves ook de ogen aangetast als onderdeel van een endocriene orbitopathie. Mogelijke symptomen zijn een verhoogde gevoeligheid voor licht, het zien van dubbele beelden (diplopie) en bindvliesontsteking. Een zeer opvallend teken is de zogenaamde exophthalmos. Hierbij steken de ogen uit de oogkas.

Vooral bij oudere mensen kunnen de symptomen variëren en ook milder zijn. Een versnelde polsslag kan bijvoorbeeld de enige aanwijzing zijn van hyperthyreoïdie bij oudere mensen.

In geïsoleerde gevallen kan hyperthyreoïdie een thyrotoxische crisis veroorzaken, die kan leiden tot hoge koorts, een sterk versnelde polsslag, falen van de bloedsomloop en een verminderd bewustzijn of zelfs coma. Een thyrotoxische crisis is levensbedreigend en vereist altijd onmiddellijke intensieve medische behandeling.

De behandeling van hyperthyreoïdie is over het algemeen afhankelijk van de leeftijd van de patiënt en de vorm van hyperthyreoïdie. In de meeste gevallen worden de therapiebenaderingen goed verdragen en zijn ze ook bevredigend voor veel getroffen personen. Er wordt grofweg onderscheid gemaakt tussen vier mogelijke behandelingen voor hyperthyreoïdie:

1. Symptomatische therapie van een verhoogde hartslag met bètablokkers

2. Medicinale thyrostaatherapie

3. Chirurgische therapie

4. Radiojodiumtherapie

Behandeling met thyreostatica

Thyrostatische geneesmiddelen interfereren met de hormoonproductie en remmen deze op verschillende niveaus. Elke hyperthyreoïdie wordt behandeld met schildklierremmers totdat normale schildklierhormoonspiegels zijn bereikt. Vaak kan dit de hormoonconcentratie binnen enkele weken in het normale bereik brengen en de stofwisselingssituatie normaliseren. Mogelijke werkzame stoffen zijn thiamazol, propylthiouracil, carbimazol en natriumperchloraat. Aangezien thyrostatische therapie ook kan leiden tot hypothyreoïdie, moet de behandeling voortdurend worden gecontroleerd door de behandelend arts. Mogelijke bijwerkingen van thyreostatica zijn bijvoorbeeld leverenzymstijgingen of veranderingen in het bloedbeeld (trombocytopenie/leukocytopenie).

Chirurgische opties

Bij een operatie kunnen ofwel knopen van de schildklier, delen van de schildklier of het hele orgaan worden verwijderd. Chirurgische verwijdering is ook geïndiceerd voor schildklierknobbels waarvan vermoed wordt dat ze kwaadaardig zijn. Chirurgie om hyperthyreoïdie te behandelen mag niet worden uitgevoerd voordat de hormoonconcentraties genormaliseerd zijn met medicatie. Een nadeel van deze vorm van behandeling is vaak een latere hypothyreoïdie, die moet worden behandeld met een levenslange inname van schildklierhormonen. Chirurgie wordt aanbevolen voor de volgende schildklierziekten:

1. Grote struma

2. Verplaatsingsverschijnselen van de schildklier

3. Vermoeden van maligniteit (bijvoorbeeld koude knobbeltjes)

4. Na een thyrotoxische crisis

Therapie met radioactief jodium (radiojoodtherapie)

Bij deze therapieoptie krijgt de getroffen persoon radioactief jodium toegediend, dat zich ophoopt in de schildklier. Het radioactief jodium vernietigt de hormoonproducerende cellen van de schildklier. Dit leidt tot een normalisatie van de schildklierfunctie. Omdat het effect van de radiojodiumtherapie pas na enkele weken merkbaar wordt, is het meestal raadzaam om voor of na de behandeling thyreostatica te nemen. Na radiojodiumtherapie is het meestal nodig om schildklierhormonen (L-thyroxine) te vervangen om hypothyreoïdie te voorkomen. Radiojodiumtherapie is gecontra-indiceerd bij patiënten in de opgroeiende leeftijd, zwangere vrouwen en moeders die borstvoeding geven.

Behandeling van latente hyperthyreoïdie

We spreken van een beginnende hyperthyreoïdie (latente hyperthyreoïdie) wanneer alleen de TSH-waarde in het bloed verlaagd is en de waarden voor vrij T3 en vrij T4 nog binnen het normale bereik liggen. Patiënten met beginnende hyperthyreoïdie moeten jodiumhoudende geneesmiddelen (bijv. amiodaron) en röntgencontrastmiddelen vermijden, omdat deze manifeste hyperthyreoïdie kunnen uitlokken. Als een onderzoek met jodiumhoudend contrastmiddel absoluut noodzakelijk is, moet vóór toediening een twee weken durende therapie met natriumperchloraat, eventueel in combinatie met thiamazol, worden gegeven.

Hyperthyreoïdie kan meestal goed worden behandeld met de juiste therapie, die afhangt van de precieze oorzaak van de ziekte. In de regel nemen de symptomen enige tijd na het begin van de therapie af.

Om schildklierafwijkingen in de context van schildklierautonomie te voorkomen, is voldoende jodiuminname essentieel. Daarentegen zijn er momenteel geen effectieve preventieve maatregelen tegen hyperthyreoïdie veroorzaakt door de ziekte van Graves.

Jodium

Jodium is een essentieel spoorelement dat niet door het lichaam zelf kan worden aangemaakt. Voor volwassenen wordt daarom een dagelijkse inname van 150-200 microgram jodium aanbevolen. Kinderen en zuigelingen hebben daarentegen meestal zo'n 40-180 microgram jodium per dag nodig.

Tijdens zwangerschap of borstvoeding wordt de jodiumbehoefte verhoogd. Hoewel keukenzout in Oostenrijk, Duitsland en Zwitserland verrijkt is met jodium, moet een aanvullend dieet van jodiumrijke voedingsmiddelen zoals vis worden genuttigd. Zeevis is de bekendste bron van jodium. Een tekort aan jodium kan aspecifieke symptomen zoals vermoeidheid veroorzaken en kan ook leiden tot de vorming van een vergrote schildklier (struma).

Naast schildklierafwijkingen kan een jodiumtekort tijdens de zwangerschap ook leiden tot fysieke of neuronale ontwikkelingsstoornissen in de baby- en vroege kinderjaren. Zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven, wordt daarom na een gesprek met hun arts vaak een aanvullende jodiumtherapie met jodiumtabletten aangeraden, vaak in combinatie met andere spoorelementen en vitaminen.

Als de ziekte van Graves al bekend is, moet strikte nicotineonthouding in acht worden genomen. Roken verergert over het algemeen de ziekte en ook de mogelijke betrokkenheid bij de ogen (endocriene orbitopathie). Daarnaast moeten de patiënten geen overmatige hoeveelheden jodium consumeren.

Röntgencontrastmiddel

De schildklierfunctie moet worden bepaald voordat een röntgencontrastmiddel wordt toegediend. In sommige gevallen kan verergering van hyperthyreoïdie en thyrotoxische crisis worden voorkomen door gelijktijdige toediening van schildklierremmers met het contrastmiddel. Patiënten die behandeld worden met schildklierhormonen moeten hun hormoonspiegels regelmatig laten controleren door hun arts om overmatige hormoonconcentraties en dus hyperthyreoïdie te voorkomen.