Moeite met in slaap vallen en in slaap blijven

Slaapstoornissen zijn een van de meest voorkomende gezondheidsproblemen en treffen 6-10% van de bevolking. Afzonderlijke slapeloze nachten komen bij bijna iedereen voor, maar bij langer durende slaapproblemen moeten de oorzaken worden opgehelderd.

Primaire slaapstoornissen

Primaire slaapstoornissen hebben geen specifieke oorzaken, maar worden uitgelokt door psychologische stressfactoren, zoals stress of zorgen, bijvoorbeeld op het werk of door gezinsproblemen. Bovendien kunnen de slaapkwaliteit en -duur belemmerd worden door ongunstige slaapomstandigheden (bv. een lawaaierige, lichte of oncomfortabele slaapomgeving). Vaak leidt een eenvoudige trigger tot een verdere intensivering van de slaapstoornis, waarbij verder piekeren, denken over de negatieve gevolgen van de slapeloosheid en spanning het inslapen verder verhinderen.

Secundaire slaapstoornissen

Secundaire slaapstoornissen worden uitgelokt door lichamelijke of psychiatrische oorzaken. Ook de inname van bepaalde stoffen kan invloed hebben: Naast cafeïne, alcohol en drugs kunnen ook medicijnen de kwaliteit van de slaap verstoren.

Mogelijke lichamelijke oorzaken van een secundaire slaapstoornis zijn:

• hormonale (endocrinologische) ziekten zoals hyperthyreoïdie
• Neurologische aandoeningen zoals rustelozebenensyndroom, epilepsie, polyneuropathie, beroerte, multiple sclerose
• Slaapapneusyndroom
• Chronische pijn
• Andere ziekten van de nieren, het maagdarmkanaal, het hart of de longen

De nadruk ligt op onvoldoende duur of kwaliteit van de slaap 's nachts. Deze moeilijkheden kunnen verschillende vormen aannemen. Sommige mensen doen er lang over om in slaap te vallen (slaapaanvangsstoornis), anderen worden te vroeg wakker en kunnen de hele nacht niet doorslapen (slaapaanvangsstoornis). De gevolgen zijn vermoeidheid overdag, concentratieproblemen en verminderde prestaties of veerkracht de volgende dag. De prestatiebeperking op de volgende dag en het algemene lijdensniveau zijn de belangrijkste parameters om de ernst van een slaapstoornis te beoordelen.

Basisdiagnostiek

De basis voor de diagnose is een overzicht van de klachten. Vanaf een duur van een maand en een frequentie van minstens drie nachten per week worden de klachten beschouwd als een uiting van een slaapstoornis. Het kan nuttig zijn om een slaapdagboek bij te houden voordat je naar de dokter gaat. De volgende informatie moet in dit dagboek worden genoteerd:

• Rust van de slaap
• Cafeïnegebruik
• Alcoholgebruik
• Gebruikte medicijnen
• Stressvolle gebeurtenissen op dezelfde dag
• pijn

In de spreekkamer van de arts kan dan aan de hand van een gesprek (anamnese) de ernst van de slaapstoornis en de mogelijke oorzaken worden beoordeeld. Daarnaast kan een lichamelijk onderzoek worden uitgevoerd. Dit is meestal voldoende om de diagnose slaapstoornis te stellen.

Aanvullende onderzoeken

In individuele gevallen of als er een vermoeden is van een onderliggende oorzaak van de slaapstoornis, kan aanvullend onderzoek zinvol zijn.

Laboratoriumonderzoek

Bloedonderzoek en laboratoriumdiagnostiek kunnen lichamelijke oorzaken van een slaapstoornis opsporen, zoals hyperthyreoïdie.

Actigrafie

Een eenvoudige manier om de fysieke activiteit overdag en de slaapkwaliteit 's nachts vast te stellen is het gebruik van actigrafen of actometers. Deze technische apparaten kunnen sensoren gebruiken om lichaamsbewegingen over een lange periode vast te leggen. Een voorbeeld hiervan zijn moderne smartwatches of sporthorloges die meestal geïntegreerde programma's hebben om de slaapkwaliteit te meten.

Slaaplaboratorium

In sommige gevallen kan monitoring (polysomnografie) in een slaaplaboratorium verdere belangrijke informatie over slaapgedrag opleveren. De volgende onderzoeken worden gebruikt:

• Elektro-encefalografie (EEG): hiervoor worden elektroden op de hoofdhuid geplakt of door middel van een speciale "muts" gedragen. Het onderzoek is niet pijnlijk, maar kan wat tintelingen of huidirritatie veroorzaken. De hersenactiviteit wordt weergegeven in de vorm van golven, die informatie kunnen geven over de diepte van de slaap.
• Meting van dehartslag: om hartritmestoornissen of stressreacties te diagnosticeren (bijvoorbeeld tijdens nachtelijke adempauzes).
• Meting van deademhalingsfrequentie: om nachtelijke adempauzes (slaapapneu) op te sporen. Deze belemmeren de nachtelijke rust en worden veroorzaakt door vernauwing van de luchtwegen als gevolg van anatomische bijzonderheden of obesitas.
• Meting van zuurstofsaturatie (pulsoximetrie): Hierbij schijnt er een lampje door de vinger en wordt de absorptie gemeten. Dit onderzoek is ook pijnloos en dient om nachtelijke ademhalingsstoornissen en saturatiedalingen op te sporen.
• Beenbewegingen: het zogenaamde rustelozebenensyndroom uit zich in een oncontroleerbare drang om de benen te bewegen en is een frequente oorzaak van slaapstoornissen.

Efficiënte slaaphygiëne is de eerste stap in de behandeling van een slaapstoornis en kan in veel gevallen de symptomen verbeteren. De slaapomgeving moet rustig, donker en comfortabel zijn. Daarnaast moet de tijd in bed beperkt worden tot bedtijd en tv-kijken, lezen of andere activiteiten in bed moeten vermeden worden. s Ochtends moet het bed snel na het ontwaken worden verlaten en lang in bed blijven liggen moet worden vermeden. s Avonds moet je alleen naar bed gaan als je al moe bent. Lichaamsbeweging en sport overdag kunnen de slaap verbeteren, maar fysiek inspannende of mentaal veeleisende activiteiten moeten 's avonds worden vermeden. De avond meer ontspannen maken, zoals lezen, een warm bad nemen of een warme kruidenthee drinken, kan de slaap bevorderen en je helpen ontspannen. Het gebruik van alcohol, cafeïne en moeilijk verteerbaar voedsel moet in het algemeen worden vermeden, maar vooral 's avonds. Een dutje overdag is contraproductief.

Als een verbeterde slaaphygiëne niet voldoende is, kunnen verdere therapiemogelijkheden volgen.

Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie kan een ander waardevol hulpmiddel zijn. Therapie wordt aangeboden in individuele, groeps- of online sessies. Het omvat het leren doorbreken van negatieve denkpatronen met de hulp van een psychotherapeut, naast ontspanningstechnieken. De gebruikte ontspanningsmethoden zijn visualisatie, progressieve spierontspanning en ademhalingsoefeningen.

Sommige behandelingen zijn niet wetenschappelijk bewezen, maar veel patiënten gebruiken ze naast de bovengenoemde therapieën. Deze omvatten acupunctuur, aromatherapie, homeopathie, lichttherapie, muziektherapie en yoga.

Opties voor medicamenteuze therapie

Slaapbevorderende medicijnen kunnen ook op korte termijn worden gebruikt. Voorwaarde hiervoor is een volledige diagnose, inclusief uitsluiting van behandelbare onderliggende ziekten en mislukte pogingen tot therapie met niet-drugsbehandelingsopties zoals slaaphygiëne en psychotherapie. Er zijn een aantal middelengroepen beschikbaar voor therapie.

Bij het gebruik van receptvrije en voorgeschreven slaappillen moet rekening worden gehouden met de volgende problemen en bij twijfel moet een specialist worden geraadpleegd:

• Gewenningseffect: in slaap vallen zonder de medicatie is niet meer mogelijk.
• Ontwenningsverschijnselen: rusteloosheid en angst als het medicijn plotseling wordt gestopt.
• Verlies van effect: aanhoudende slaapstoornissen ondanks het gebruik van het geneesmiddel.
• Levensbedreigende overdosering of overgevoeligheid: uit zich in verwardheid, ademhalingsstilstand en blauwe verkleuring van vingertoppen en lippen.
• Slaperigheid overdag: concentratie en reactievermogen kunnen de dag na inname verminderd zijn. Voorzichtigheid is geboden bij het besturen van voertuigen en andere machines!
• Interacties: Vooral alcohol, sterke pijnstillers (opioïden), antihistaminica en antidepressiva kunnen gevaarlijke interacties hebben met benzodiazepinen.

Kruidenextracten van passiebloem, citroenmelisse, hop of valeriaan worden door sommige patiënten gebruikt om de slaap te bevorderen en zijn in veel gevallen al voldoende voor een afdoende therapie. Het bewijs voor de werkzaamheid is zwak en daarom kan er geen algemene aanbeveling worden gedaan.

Slaappillen op basis van melatonine zijn vrij verkrijgbaar en werken op de hersenen zoals het lichaamseigen slaaphormoon melatonine, dat een licht slaapverwekkend effect kan hebben. Dit is vooral nuttig bij kortdurende slaapstoornissen veroorzaakt door jetlag of ploegendienst. Melatonine is deels verantwoordelijk voor de natuurlijke slaap-waakcyclus en komt 's nachts vrij in de hersenen. Externe inname van het hormoon is veilig, maar de effectiviteit op lange termijn is niet bewezen. Omdat het vaak wordt verkocht als voedingssupplement in plaats van medicijn, is het niet onderworpen aan de strenge wettelijke kwaliteitsnormen voor medicijnen. Toch is het een stof met mogelijke bijwerkingen, en daarom wordt medisch advies aanbevolen voor en tijdens het gebruik.

Kalmerende antihistaminica zijn ook vrij verkrijgbaar, maar mogen niet permanent gebruikt worden en niet door oudere mensen. Het gebruik ervan is beperkt tot incidentele onrustige nachten.

De groep van zogenaamde benzodiazepinen omvat een aantal stoffen die geschikt zijn voor de kortdurende behandeling van een slaapstoornis. Ze verschillen in dosering en werkingsduur. Hoewel ze een sterk slaapverwekkend effect hebben, leiden ze door de lange werkingsduur vaak tot vermoeidheid de volgende dag (kater). Een belangrijk negatief kenmerk van benzodiazepinen is de snelle ontwikkeling van afhankelijkheid en tolerantie. Dit betekent dat het niet meer mogelijk is om in slaap te vallen zonder het medicijn in te nemen en dat een steeds hogere dosis moet worden ingenomen om in slaap te vallen. Experts raden daarom af om benzodiazepinen langdurig te gebruiken.

Andere voorgeschreven slaappillen zijn de "Z-stoffen" (bijv. zolpidem, zopiclone), die vergelijkbaar zijn met benzodiazepinen. Deze zijn ook geschikt voor kortdurende therapie en hebben ook een risico op afhankelijkheid.

Psychisch geïnduceerde slaapstoornissen zijn vaak chronisch. De beste resultaten worden bereikt met cognitieve gedragstherapie. Als een lichamelijke oorzaak zoals pijn of een chronische ziekte de trigger is, kan behandeling van de onderliggende ziekte in de meeste gevallen op zijn minst verbetering brengen.

Onbehandelde slapeloosheid legt veel stress op het lichaam en kan leiden tot symptomen zoals depressieve stemmingenen een hoge bloeddruk. Dit laatste verhoogt ook het risico op hartaanvallen en beroertes.

Er zijn geen specifieke manieren om slapeloosheid en slaapstoornissen te voorkomen. Het naleven van de slaaphygiëne kan vaak helpen. Door de symptomen echter vroegtijdig te herkennen, is het mogelijk om snel in te grijpen en zo het ongemak en de risico's van slapeloosheid te minimaliseren.